Πότε συστάθηκε ο οικισμός της Εξάνθειας

Υποψίες για την ύπαρξη διάσπαρτων ανθρώπινων εγκαταστάσεων υπάρχουν ακόμη και από την εποχή των Τόκων. Ο Π.Γ.Ροντογιάννης στην ιστορία του αναφέρει ότι «μπορούμε να υποπτευτούμε οικισμούς αυτής της περιόδου (των Τόκκων) στην περιοχή της Εξάνθειας όπου υπάρχουν τα τοπωνυμικά Παλιό χωριό, Κοντριάδα, Λακκοχώρια, Κατωτικό» τους οποίους μάλιστα αναφέρει σαν μεσαιωνικούς.

Απόσπασμα χάρτη του Vicanzo Maria Coronelli.

Οι θέσεις αυτές, οι οποίες συνιστούν κοινότητες χωρικών, δεν σημαίνει ότι είχαν τον χαρακτήρα που μας είναι σήμερα οικείος από την αυτονόητη λέξη χωριό. Πόσο μάλλον για οικισμούς. «Αξίζει να αναρωτηθούμε μήπως υπό την λέξη "χωρίον" που εξακολουθούσε να χρησιμοποιείται για πολλούς αιώνες και εξακολουθεί άλλωστε να χρησιμοποιείται, δεν κρύβονταν διαφορετικές πραγματικότητες ήταν οι φεουδαλικές γαίες που περιέκλειε αδελφότητες καλλιεργητών».1 Σταδιακά η διατύπωση "χωριό" τείνει να σημαίνει μια φορολογική ενότητα που περιλαμβάνει όλους εκείνους που είχαν δικαιώματα κτήσης μέσα σε αυτήν, για να καταλήξει στην σημασία του κατοικημένου χώρου. Η συγκεκριμένη ταυτότητα του οικιστικού πυρήνα,με κοινή εκκλησία και καλλιεργήσιμη γη, μορφοποιείται μετά τον 16ο αιώνα και είναι αποτέλεσμα μιας μακραίωνης διαδρομής, συσσωμάτωσης των διάσπαρτων καλλιεργητών, υπό την πίεση των φεουδαρχικών θεσμών και αργότερα αστικών.

Σύμφωνα με τα οθωμανικά κατάστιχα τεκμηριώνονται δύο περιοχές που κατά την περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας θα συσσωματώθηκαν και μέχρι την Ενετική κατάκτηση, θα δημιούργησαν την οικιστική ενότητα της Εξάνθειας. Το Βλαχοχώρι και η Κοντριάδα. Το Βλαχοχώρι, συνιστά φορολογική ενότητα, γύρω από τον Αϊ Νικόλα το σημερινό νεκροταφείο. Καταγράφεται στα οθωμανικά κατάστιχα το 1520 και το 1563. Έκτοτε παύει να εμφανίζεται και αποτελεί πιθανά την κύρια οικιστική μονάδα που δημιούργησε το “χωρίο” Εξάνθεια.

Η φορολογική ενότητα της Κοντριάδας αποτελεί ξεχωριστό “χωρίο” (Condriada) και στους Βενετικούς χάρτες του Albertiκαι Coronelli εμφανίζεται να περιλαμβάνει τον Καστανιά και τον Μακρύκαμπο ανατολικά, δυτικά το Μέγα βουνό, πιθανόν τμήμα της περιοχής Απάνω Αλώνι , τοπωνυμικά Καραβιάς, θέτοντας οριακά εκτός, το εκκλησάκι που σήμερα λέγεται Παναγία στην Ράχη στο Καλαμίτσι. Εμφανίζεται σε όλες τις καταστιχώσεις των Οθωμανικών τεκμηρίων από το 1520 και αποτελεί προσοδοφόρα μονάδα φθίνοντας έως και το 1651. Σταδιακά θα πρέπει να μειώνεται πιθανόν και ο πληθυσμός της και να εγκαθίσταται στην Εξάνθεια.

Η Εξάνθεια αποτελεί ξεχωριστή εδαφική ενότητα στους Βενετικούς χάρτες του Alberti και Coronelli και φαίνεται να οροθετείται από τις τοπωνυμικές θέσεις Λεστής, βόρειο-ανατολικά περιλαμβάνει τις πλαγιές του Μέγα Όρους, περικλείνει τον οικισμό του Δρυμώνα και με όριο το ρέμα Δαφνιάς βρέχεται από τον μικρό κολπίσκο του Αγίου Νικήτα ενώ βορειοδυτικά κλείνει τμήμα της λαγκαδιάς Πλατύ Λαγκάδι η Πετρολάγκαδο με κατεύθυνση προς την Μεγάλη Ράχη ( Άγιος Νικήτας) και την ενδοχώρα, λέγονταν δε Δρυμώνας (Drymoni).

Στα οθωμανικά κατάστιχα εμφανίζεται καταγεγραμμένη για πρώτη φορά το 1613/14 . Τα " τούρκικα τεφτέρια" θεωρούνται οι παλαιότερες έως τώρα τεκμηριωμένες καταγραφές. Από το 1563 έως το 1613 μεσολαβούν πενήντα χρόνια. Το 1613 η Εξάνθεια καταστιχώνεται για 18 νοικοκυριά ενώ για το Βλαχοχώρι στο εξής δεν υπάρχει εγγραφή. Εγγράφεται μάλλον στα νοικοκυριά της Εξάνθειας πράγμα που σημαίνει ότι ενσωματώνεται σε αυτήν.

Έως και το 1651 θα πρέπει να ενσωματώθηκε και η Κοντριάδα. Η Εξάνθεια το 1641/42 βρίσκεται στην 16η θέση, από τους 31 υπόχρεους σε φόρο οικισμούς, του καζά της Αγίας Μάυρας και πλέον υπερβαίνει την Κοντριάδα. Άρα η ίδρυση της Εξάνθειας, ανεξάρτητα από τις αλλαγές που θα ακολούθησαν κατά την Ενετική κατάκτηση του νησιού και αργότερα, θα πρέπει να ανάγεται κατά στο διάστημα 1613-1650.

 

Η οικιστική ενότητα Κοντριάδας, Βλαχοχωρίου και Εξάνθειας κατά τους χρόνους της Τουρκοκρατίας(1479-1684)

Η επιμελής και επίπονη εργασία με τίτλο «Οθωμανικές πηγές για την νεώτερη ιστορία της Λευκάδας» από τις Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης (Ιούλιος 2013) μας παρέχουν τις αρχαιότερες πληροφορίες για το οικιστικό δίκτυο της Λευκάδας, το πλήθος και την δημογραφική τους κατανομή, ανθρωπονυμικές πληροφορίες, την σχέση των κατοίκων με την οικονομία και την παραγωγή. Είμαστε σε θέση λοιπόν να προσδιορίσουμε με ακρίβεια τόσο την χρονολογία ίδρυσης του οικισμού της Εξάνθειας, να κατά στοιχειώσουμε το δημογραφικό ανάστημα των τριών οικισμών της περιοχής, Κοντριάδας, Βλαχοχωριού και Εξάνθειας που καταγράφονται και να βγάλουμε συμπεράσματα για την παραγωγική δυναμική τους.

Τα οθωμανικά κατάστιχα που δημοσιεύτηκαν καλύπτουν περίοδο από το 1520 έως το 1651-62, τριάντα χρόνια πριν την Ενετική κατάκτηση. Μετά την κατάκτηση του το 1479 το μεθοριακό φρούριο της Αγίας Μαύρας και το νησί , εντάχθηκε στο σαντζάκι (= νομός) του Κάρλελι ( η χώρα του Καρόλου , από τον Κάρολο Τόκκο), με έδρα το Αγγελόκαστρο με ιδιαίτερη επαρχία την Αγία Μαύρα (καζάς = επαρχία). Η Λευκάδα για τους Οθωμανούς αποτελούσε μια αγροτική ενδοχώρα η οποία συμπλήρωνε τις προσόδους για να συντηρείται η φρουρά του κάστρου. Το 40% του φορολογούμενου πληθυσμού κατοικούσε στο κεντρικό-ορεινό τμήμα της Λευκάδας με πολυπληθή διάσπαρτα συμπλέγματα οικισμών , όπως οι Σφακιώτες (Σφακιός. Isfakioz), η Καρυά, η χωρία όπως η Βαυκερή , η Εγκλουβή κ.α. Το νοτιοανατολικό τμήμα του νησιού ακολουθώντας τον κεντρικό ορεινό όγκο συγκέντρωνε επίσης έναν μεγάλο τμήμα πληθυσμού. Λιγότεροι πληθυσμοί διασπείρονται στο δυτικό τμήμα του νησιού, ενώ το νότιο-δυτικό τμήμα του νησιού είναι το λιγότερο κατοικημένο τμήμα, με εξαίρεση το Δαμιλιάνι. Ο κεφαλικός φόρος χρεωνόταν ανά νοικοκυριό (χανές αρχική σημασία σπίτι hane). Οι ενήλικοι που ζούσαν με τον πατέρα τους και την μητέρα τους δεν υπολογίζονταν επιπλέον στην καταβολή φόρου. Υπόχρεοι σε φόρο ήταν οι χήρες και οι άγαμοι που στοιχειοθετούσαν νοικοκυριό στα κατάστιχα όμως δεν φανερώνεται διάκριση. Ο φόρος δεν λογάριαζε εισοδηματικές κατηγορίες, αναμένονταν συλλογικά, και δεν χρεώνονταν ατομικά στον αρχηγό του νοικοκυριού.

Η οικιστική ενότητα της Κοντριάδας αποτελεί ξεχωριστό χωρίο (Condriada) και στους Βενετικούς χάρτες του Alberti και Coronelli φαίνεται να περιλαμβάνει τον Καστανιά και τον Μακρύκαμπο ανατολικά, δυτικά το Μέγα βουνό, πιθανόν τμήμα της περιοχής Απάνω Αλώνι , τοπωνυμικά Καραβιάς, θέτοντας οριακά εκτός, το εκκλησάκι που σήμερα λέγεται Παναγία στην Ράχη στο Καλαμίτσι. Εμφανίζεται σε όλες τις καταστιχώσεις των Οθωμανικών τεκμηρίων από το 1520 έως το 1561/62.Το 1520 αποτελεί μια όχι και τόσο ακμαία δημογραφική ενότητα (όμοροι ακμαίοι οικισμοί είναι οι Σφκιώτες με 137 νοικοκυριά, η Καρυά με 123) αλλά εμφανίζεται παραγωγικά δυναμική. Συγκεκριμένα το 1520 στην Κοντριάδα υποχρεώνονται σε φόρο 25 νοικοκυριά, (1 χανές περίπου 4 άτομα δηλ 25*4=100 υπόχρεοι σε φόρο) και βρίσκεται πληθυσμιακά στην 18η θέση μεταξύ των καταγεγραμμένων οικισμών ενώ οι φορολογικοί πρόσοδοι ανέρχονται σε 4275 άσπρα (τουρκ. ακτσές) δηλαδή με μέση φορολογία 171 άσπρα και θέση κατάταξης 6^η.Από αυτό τεκμαίρεται ότι η Κοντριάδα βρίσκεται σε υψηλή θέση, υπολογίζοντας το μέσο όρο φορολογικής επιβάρυνσης ανά νοικοκυριό.

Σαράντα-τρία χρόνια αργότερα το 1563, ο αριθμός των νοικοκυριών αυξάνεται στα 50 και κατ επέκταση ο υπόχρεος σε φόρο πληθυσμός στους 200 κατοίκους. Οι φόροι ανέρχονται στα 7000 άσπρα. Η Κοντριάδα αριθμεί οχτώ οικισμούς πάνω από αυτήν με πιο παραγωγική την Κατούνα (Γκιώνη Μπούα) με 18715 άσπρα και είναι 9η. Η μέση φορολογική επιβάρυνση λογαριάζεται στα 35 άσπρα και βρίσκεται στην 10η θέση από τους 23 καταγεγραμμένους οικισμούς. Παρατηρούμε, ότι τα νοικοκυριά έχουν αυξηθεί 100%, οι πρόσοδοι 64% η μεταβολή της μέσης φορολογικής επιβάρυνσης βρίσκεται στο -18%. Παρόμοιες μεταβολές έχουν όλοι οι καταγραμμένοι οικισμοί ενώ δεν υπάρχουν καθόλου στοιχεία για πολλούς εύρωστους οικισμούς του κεντρικού ορεινού νότια και ανατολικά τόξου. Στα κατάστιχα του έτους 1613/14 ο αριθμός των φορολογούμενων νοικοκυριών καταγράφεται στα 21 με την Κοντριάδα στην 18η θέση. Έχουμε και δω σχεδόν καταχωρημένο σύνολο οικισμών-νοικοκυριών χωρίς σύνολα φόρων. Συμπεραίνοντας αυτό περίπου θα ήταν και το μερίδιο της στην κλίμακα του καζα της Αγίας Μάυρας μέχρι αυτό τον χρόνο. Τα επόμενα χρόνια (1641/42-11646/47-1650/51 και 1651/52) η Κοντριάδα παύει σταδιακά να αποτελεί προσοδοφόρα μονάδα για τους Οθωμανούς και πέφτει στην 26η θέση. Σταδιακά μειώνεται πιθανόν και ο πληθυσμός της Η σταδιακή πτώση των φορολογικών μονάδων του νησιού υποδηλώνει όχι τόσο μείωση του πληθυσμού που ούτως η άλλως πιστοποιείται (εξισλαμισμοί, επιδημίες) όσο μείωση της φοροδοτικής ικανότητας του πληθυσμού(ιδιοποίηση των αγαθών του πληθυσμού, μείωση των υπόχρεων σε φόρο νοικοκυριών, μείωση δημοσιονομικών της Οθωμανικής αυτοκρατορίας,).  

Το Βλαχοχώρι, πρόκειται για οικιστική ενότητα γύρω από τον Αϊ Νικόλα το σημερινό νεκροταφείο. Καταγράφεται στα οθωμανικά κατάστιχα το 1520 και το 1563. Έκτοτε παύει να εμφανίζεται και αποτελεί πιθανά την κύρια οικιστική μονάδα που δημιούργησε τον οικισμό της Εξάνθειας. Στην καταστίχωση του 1520 φέρεται σαν οικιστική μονάδα με ικανότητα φορολόγησης 19 νοικοκυριών, καταλαμβάνει την 25η θέση και αποδίδει φόρο 1890 άσπρα. Δηλαδή μέσο φόρο 99,5 Υποχρεώνονται κατά κεφάλι 76 άτομα. Φανερώνει χαμηλή μέση φορολογική επιβάρυνση, επάνω το Καλαμίτσι (9 νοικοκυριά, 745 άσπρα φόρο ) κατά 154%, όταν η Κατούνα(Βεντούρα) με 18 νοικοκυριά επιβαρύνεται 3535 άσπρα , το Φρύνι με 14 νοικοκυριά 2071 και η Κοντριάδα με 25 φορολογείται 4275 άσπρα. Το 1563 τα νοικοκυριά ανέρχονται σε 25 και οι φόροι στο ποσό 2863 άσπρων. Έχουν αυξηθεί κατά 32% , οι φόροι και κατά 51% ο φόρος. Το Βλαχοχώρι διατηρεί την θέση του ως προς τους καταγεγραμμένους οικισμούς. Σε σχέση με την Κοντριάδα η μεταβολή πληθυσμού και του συνολικού και μέσου φόρου διακυμαίνεται ως εξής Εκατό τοις εκατό αύξηση πληθυσμού στην Κοντριάδα, 32% το Βλαχοχώρι, 64% ποσοστιαία μεταβολή φόρου στη μια περίπτωση 51% στην άλλη. Μείωση του μέσου φόρου σε -18% για την Κοντριάδα αύξηση κατά 15% για το Βλαχοχώρι. Συμπέρασμα μικρότερη αύξηση του πληθυσμού περισσότερη φορολογική επιβάρυνση.

Η Εξάνθεια αποτελεί ξεχωριστή οικιστική ενότητα και στους χάρτες και στους Βενετικούς χάρτες του Alberti και Coronelli φαίνεται να οροθετείται από την θέση Λεστής , βόρειο-ανατολικά περιλαμβάνει τις πλαγιές του Μέγα Όρους, περικλείνει τον οικισμό του Δρυμώνα και με όριο το ρέμα Δαφνιάς βρέχεται από τον μικρό κολπίσκο του Αγίου Νικήτα ενώ βορειοδυτικά κλείνει τμήμα της λαγκαδιάς Πλατύ Λαγκάδι η Πετρολάγκαδο με κατεύθυνση προς την Μεγάλη Ράχη ( Άγιος Νικήτας) και την ενδοχώρα, λέγονταν δε Δρυμώνας (Drymoni). Πρώτη καταγραφή πιστοποιείται το 1613/14 με 18 νοικοκυριά Ακολουθεί το 1641/42 με 35, δεν εγγράφεται το 1646/47, εμφανίζει το 1650/51 εικοσιένα νοικοκυριά και το 1651/52, δέκα. Με σουλτανικό φιρμάνι είχαν μειωθεί κατά 11. Πιθανόν γιατί η Εξάνθεια αποτελούσε "παρτίδα" φορολογικών εσόδων για τα οθωμανικά μαγειρεία (ocaklik). Η ποσοστιαία μεταβολή σε νοικοκυριά κατανέμεται ως εξής; 1613/14 =-14%, 1641/42=133% και 1650/51=40%. Η Εξάνθεια το 1641/42 βρίσκεται στην 16η θέση, από τους 31 υπόχρεους σε φόρο οικισμούς, και πλέον υπερβαίνει την Κοντριάδα.

  

Πρώτη δημοσίευση εφημερίδα «τα Ξαθείτικα» αριθμός φύλλου 94