Εξάνθεια Λευκάδας

Ο χώρος, η παραγωγή και οι δρόμοι των ανταλλαγών

 

 

Παρατηρώντας κάνεις το νησί της Λευκάδας από τον βορά, επάνω από την παράκτια πεδιάδα πρώτα βλέπει τα δασωμένα υψώματα που συνιστούν ένα πρώτο επίπεδο σχετικά ευρύχωρο, με τις κλιμακωτές δομές των πλατύτερων κλίσεων ανατολικά, για να συμπληρωθεί η εικόνα από ένα ορεινό τοίχωμα, γκρίζο, με γυμνές κορυφές, και απότομες πλαγιές οι οποίες βυθίζονται στην θάλασσα δυτικά. Αυτό το ορεινό μέτωπο είναι το όρος Ελάτη ή Σταυρωτά¹.

Το ανάγλυφο του ορεινού αυτού όγκου σχηματίζεται από τρεις κορυφές. Ανεβαίνει από το Μέγα Όρος στο κέντρο, για να υψωθεί στο νότιο άκρο με την κορυφή Σταυρωτά και στη ΝΑ. βάση του με τον Πύργο ή Ελάτη. Στη δυτική πλαγιά του Μέγα όρους σε υψόμετρο 580 μ. βρίσκεται το χωριό Εξάνθεια, παλαιοτέρα δήμος.² Ακόμη ψηλότερα (775μ.) βρίσκεται το πέρασμα «Νεράιδοάλωνο» το οποίο διασχίζεται από τον κοινοτικό δρόμο, παλαιότερα μονοπάτι, και οδηγεί από την Εξάνθεια προς την Καρυά. Το ψηλό αυτό διάσελο βρίσκεται στην κορυφογραμμή της οποίας οι δύο πλευρές έχουν απότομη κλίση και βαθιές χαράδρες. Η ανατολική πλευρά ανήκει στους Σφακιώτες και την Καρυά, ενώ η διαρθρωμένη πλαγιά της δυτικής κλίσης στην Εξάνθεια» ³

Εξάνθεια πριν από τις πρώτες καταγραφές σαν οικονομική μονάδα, δηλαδή χωριό, θα πρέπει να ονομάζονταν μια ευρύτερη περιοχή. Ο Π.Γ. Ροντογιάννης στην ιστορία του αναφέρει ότι «μπορούμε να υποπτευτούμε οικισμούς αυτής της περιόδου (των Τόκκων) στην περιοχή της Εξάνθειας όπου υπάρχουν τα τοπωνυμικά Παλιό χωριό, Κοντριάδα, Λακκοχώρια, Κατωτικό» τους οποίους μάλιστα αναφέρει σαν μεσαιωνικούς. ⁴ Μια εικόνα της περιοχής κατά την περίοδο που άρχισε να αποκτά την εδαφική της αυτοτέλεια μας δίνεται από τον χάρτη του Ενετού Coronelli. Οριοθετείται από τις τοπωνυμικές θέσεις Λεστής περιλαμβάνει τις δυτικές πλαγιές του Μέγα Όρους, περικλείνει τον οικισμό του Δρυμώνα (Esatia_Drymoni) και με όριο το ρέμα Δαφνιάς (Veluchi) βρέχεται από τον μικρό κολπίσκο του Αγίου Νικήτα, και από εκεί με κατεύθυνση από την Μεγάλη Ράχη, μετά στο Σίγγι και προς στον Κριστόλακο κλίνει προς την λαγκαδιά Πλατύ Λαγκάδι η Πετρολάγκαδο για να ξανασμίξει στο Λεστή

Σχεδόν ολόκληρη η περιοχή «ήταν φτωχή σε ύδατα, τραχιά, ορεινή από ασβεστόλιθο με απότομες και δυσπρόσιτες ράχες»⁵ με μέσο υψόμετρο τα 500 μέτρα Ψηλότερα ανάμεσα στις μεγάλες, συμπαγείς μάζες ασβεστόλιθου κοιλώματα, ανοίγματα και αυλάκια, και κάποιες μικρής έκτασης πόλγες, μπορούσαν να καλλιεργηθούν χωρίς μεγάλο κόπο. Χαμηλότερα καθώς ο ορεινός όγκος προωθείται προς την θάλασσα οι εξάρσεις του αναγλύφου δημιουργούν κάποιες ομαλότερες καλλιεργήσιμες πλαγιές. Ο σημερινός αμαξωτός που διασχίζει τις δυτικές πλαγιές μετά τα Ασπρογερακάτα και οδηγεί στην Εξάνθεια χώρισε και την καλλιεργήσιμη γη. Κάτω από τον δρόμο στις ομαλότερες εξάρσεις καλλιεργήθηκε η ελιά. Επάνω από το δρόμο στις ανηφορικότερες ράχες καλλιεργήθηκε το κρασί.

Η λέξη «χωριό» κρύβει πολλές διαφορετικές πραγματικότητες, κάθε φορά διαφορετική και εξαρτημένη από τα θεσμικά μορφώματα που επέβαλλαν ιστορικά οι εκάστοτε σχέσεις παραγωγής. Ο οικισμός που αποτελεί σήμερα την Εξάνθεια άρχισε να σχηματίζεται κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, ανάμεσα στα έτη 1613 έως και το 1650. Στα οθωμανικά κατάστιχα που θεωρούνται οι αρχαιότερες έως τώρα καταγραφές εμφανίζεται καταγεγραμμένη σαν φορολογική ενότητα για πρώτη φορά το 1613/14.⁶ Δύο ήταν οι κυριότερες ανάμεσα στους άλλες διάσπαρτες ανθρώπινες εγκαταστάσεις των οποίων καλλιεργητές και κτηνοτρόφοι έφτιαξαν τον οικισμό της Εξάνθειας. Το Βλαχοχώρι και η Κοντριάδα. Το Βλαχοχώρι πιθανολογούμε ότι συνδέεται με το τοπωνύμιο Βλαχάτα και προσδιορίζεται στην περιοχή του νεκροταφείου της Εξάνθειας. Η Κοντριάδα είναι και σήμερα μικρο τοπωνύμιο στην περιοχή της Εξάνθειας, πεδινή περιοχή με κήπους και καλλιέργειες. Στους βενετικούς χάρτες του Coronelli σημειώνεται ως ξεχωριστό χωριό Condriada, με λιγοστά σπίτια και δική του περιφέρεια. Από άλλες διάσπαρτες ανθρώπινες εγκαταστάσεις, όπως το Παλιό χωριό εκεί που βρίσκεται σήμερα το ξωκκλήσι της Παναγίας, σιγά - σιγά γεωργοί και κτηνοτρόφοι θα συγκεντρώθηκαν στην Εξάνθεια.

Η Εξάνθεια κτίσθηκε «μέσα σε μια μικρή λεκάνη που σχηματίζεται από τους γύρω λόφους Ράχη, Σφελαχτουριά, Πλαγιά, Σπίτια, Μαρκά»⁷ που της έδωσαν έναν αμφιθεατρικό σχήμα. Βρίσκεται σε μία κόγχη κάτω από το Μέγα όρος σε υψόμετρο 580 μέτρα. Ο μύθος συνδέει συγκέντρωση των κατοίκων στη σημερινή θέση του οικισμού εξ αιτίας του νερού που βρέθηκε μαζί με ένα εικόνισμα του Αγίου Στεφάνου. «Το εικόνισμα βρέθηκε σε θέση κοντά στο νερό. Αυτό θεωρήθηκε θειικό σημάδι και τότε αποφάσισαν να χτίσουν εκεί την εκκλησία του Αγίου Στεφάνου. Κοντά στην εκκλησία και το νερό χρόνο το χρόνο άρχισαν να φτιάχνουν και τα σπίτια τους και δημιουργήθηκε η Εξάνθεια»⁸ Πιθανόν να ονομάστηκε έτσι «λόγω του ότι δεν υπάρχουν άνθη (βάλλω,εκβάλλω,- ανθώ,εξανθώ-Εξανθεια)».⁹ Αυτό ήταν το παλαιότερο όνομα και μοναδικό σύμφωνα με τις πηγές, ωστόσο στον βενετικό χάρτη του Coronelli τα όρια της περιοχής που περιγράψαμε πιο πάνω εμφανίζονται με το όνομα Δρυμώνας (Drymoni). Το όνομα αυτό φανερώνει την ύπαρξη δάσους - δρυμού πιθανόν βελανιδιάς στην περιοχή όπως αυτά που μνημονεύονται στο ιστορικό αρχείο (ΓΑΚ Λευκάδας).¹⁰

Η επιλογή της θέσης του οικισμού αν αφαιρέσει κανείς από το μύθο την έκφραση του θρησκευτικού στοιχείου, θα συμπεράνει ότι η οικιστική συγκέντρωση έγινε εκεί που υπήρχε νερό. Σε περιοχές που κυριαρχούν ασβεστολιθικά πετρώματα το νερό απορροφάται σε βάθος και οι πηγές είναι σπάνιες. Αλλά αυτός είναι ένας δευτερογενής παράγοντας. Θα πρέπει να ήταν η εκμετάλλευση του γεωργικού χώρου που οδήγησε σταδιακά τις σποραδικές αγροτικές κοινότητες, κατά βάση οικογενειακές, να συνοικίσουν. Μετά την κατάληψη της Λευκάδας από τους Τούρκους ξεκινά μια συστηματική φορολόγηση των χωρικών. Το εμπόριο θα πρέπει να αυξήθηκε. Παρόμοια και οι δρόμοι επικοινωνίας και ο έλεγχος του χώρου. Όλα αυτά θα αύξησαν την παραγωγικότητα, την κατανομή της ιδιοκτησίας και θα προσάρμοσαν το δίκαιο, στις νέες συνθήκες. Η ύπαρξη του νερού και η καλλίτερη απόσταση από τις πλουτοπαραγωγικές πηγές σε ένα μεταβαλλόμενο περιβάλλον θα προσδιόρισαν τη θέση του οικισμού.

Τα χωράφια που κατείχαν οι κάτοικοι της Εξάνθειας την περίοδο αυτή δεν ήταν πολλά. Χωράφια θα πρέπει να υπήρχαν στη θέση που κατοικείται σήμερα από το νέο χωριό, στις θέσεις Κριστόλακκος δηλαδή, στο σημερινό νεκροταφείο και κάτω από αυτό, στην έξαρση που σχηματίζει το ανάγλυφο ανάμεσα στα ρέματα Μυρτάρι και Δαφνιάς στις παρυφές του Δρυμώνα. Χτήματα ακόμη θα πρέπει να υπήρχαν στο διάσελο ανάμεσα την Εξάνθεια και την Καρυά γύρω από την θέση που βρίσκεται το εκκλησάκι της Παναγίας, σε κοιλώματα, ανοίγματα και αυλάκια που δημιουργούσε η διάβρωση του εδάφους (καρστικά φαινόμενα).

Αν υιοθετήσουμε την άποψη του Π.Γ. Ροντογιάννη «πως τα χωράφια των χωριών για τα οποία δεν έχουμε στοιχεία ήταν σε στρέμματα τα μισά από τα χωράφια των περιοχών που ξέρουμε (περιουσίες χριστιανών = 21,090 στρέμματα) φθάνουμε στο συμπέρασμα»¹¹ πως τα χωράφια που ανήκαν σε οικισμούς για τα οποίους δεν έχουμε στοιχεία στα τέλη της Τουρκοκρατίας θα ήταν γύρω 10,545 στρέμματα. Το σύνολο των φορολογικών μονάδων έφθανε την περίοδο εκείνη τις 31 μονάδες. Αν αφαιρέσουμε τους δέκα οικισμούς για τους οποίους τα στοιχεία είναι γνωστά, τότε στο υπόλοιπο σύνολο των 21 οικισμών αντιστοιχούσαν 502 στρέμματα στον κάθε ένα. Παρόμοια και τα αμπέλια και οι ελιές. Γνωρίζοντας ότι οι περιουσίες των Λευκαδίων ήταν 8,655 μεροδούλια αμπέλια θα βρούμε ότι σε κάθε οικισμό αντιστοιχούσαν 206 μεροδούλια αμπέλια. Δηλαδή περίπου 69 στρέμματα αμπέλια. Με τον ίδιο τρόπο υπολογίσουμε και τις ελιές. Γνωρίζοντας ότι καταγράφονται σε περιουσίες 8,851 λιόδεντρα την περίοδο αυτή, η περιοχή της Εξάνθειας θα πρέπει να είχε 210 ρίζες ελιές.¹²

Αυτά τα χωράφια τα αμπέλια και τα λιόδεντρα, με βάση την απογραφή που έγινε του Αμπί Αγά που έγινε το έτος 1651/1652 για το κεφαλικό φόρο του βιλαετιού της Αγίας Μαύρας θα πρέπει να τα μοιράζονταν περίπου 80-120 άτομα (29 νοικοκυριά) συμπεριλαμβανομένων των αγάμων και όσες ήταν χήρες.¹³ « Είναι φανερή η επέκταση στα νεώτερα χρόνια της καλλιέργειας των αμπελιών και της ελιάς. Αυτό θα πει πως η κύρια γεωργική παραγωγή στα χρόνια της Τουρκοκρατίας ήταν τα δημητριακά. Οι γεωργοί επεδίωκαν να εξασφαλίσουν το ψωμί» σημειώνει ο Π.Γ. Ροντογιάννης στην ιστορία του. Από τον Π.Γ. Ροντογιάννη πληροφορούμαστε επίσης ότι «Η έγγειος κτήσις των παλαιών Λευκαδιτών αγροτών δε φαίνεται να αυξήθηκε υπολογίσιμα σχετικά με την περίοδο της Τουρκοκρατίας».

Με την κατάληψη της Λευκάδας από τους Ενετούς το 1684 ο χαρακτήρας της έγγειας ιδιοκτησίας αλλάζει. Οι παλιές ιδιοκτησίες που ανήκαν στους Τούρκους πέρασαν στο Ενετικό δημόσιο «έγιναν δημόσιες γαίες» και από εκεί σε οικογένειες Ελλήνων που είχαν συνταχθεί με τους Ενετούς, πιθανόν μαζί με τμήματα του εδάφους που είχαν “δουλευτεί” επί Τουρκοκρατίας. Μέρος της δημοσίας γης δόθηκε σε προσφυγικές οικογένειες που ήρθαν από την Πρέβεζα και την Ακαρνανία. Είναι φανερό ότι μεταβλήθηκε το καθεστώς της κατανομής της γης.

Τα χρόνια αυτά θα πρέπει να δημιουργήθηκε και η ανάγκη για καλλιέργεια σε πλαγιές και δυσπρόσιτες άκρες. «Χωράφια με ξεχερσώματα λόγγων ελάχιστα δημιουργούνται στην Λευκάδα. Οι λόγγοι ξεχερσώνονται στα πλάγια με αφάνταστο κόπο, για φυτευθούν εκεί αμπέλια» ¹⁴ Τα σιτηρά, το λινάρι και τα όσπρια θα πρέπει να φυτεύονταν σε ήδη καλλιεργημένα χωράφια Όσον αφορά την Εξάνθεια στην αρχή το ξεχέρσωμα της γης δεν ήταν απαραίτητο, στη συνέχεια όμως το ξεχέρσωμα θα έπαιξε σημαντικό ρόλο στη συγκέντρωση και την μορφή του οικισμού.

Οι Ενετοί ενίσχυσαν πολύ την ελαιοκαλλιέργεια. Σταδιακά η αμπελοκαλλιέργεια μειώθηκε, και η ελιά θα άρχισε να καταλαμβάνει έδαφος και να αντικαθιστά τα δημητριακά. Για το κρασί ο περιορισμός της ζήτησης δεν ευνοούσε την καλλιέργεια του, παρ όλο που η τιμή του ήταν διπλάσια από αυτήν των δημητριακών. Την περίοδο της Ενετοκρατίας στην περιοχή της Εξάνθειας η παραγωγή του κρασιού δεν θα υπερέβαινε την οικογενειακή οικονομία της αυτοκατανάλωσης. Αλλά και η παραγωγή της ελιάς θα υστερούσε και σχέση με άλλες πιο πεδινές περιοχές της Λευκάδας. Είναι χαρακτηριστικό ότι για ορεινά χωριά όπως η Εξάνθεια δεν έχουμε κάποιο απόσπασμα κτηματολογίου σε αντίθεση με τα χωριά της περιοχής Σφακιωτών - Καρυάς ή του Αλέξανδρου , γεγονός που μας κάνει να συμπεράνουμε ότι εν γένει η γεωργική παραγωγή του θα ήταν αμελητέα.

Σε όλη αυτήν την περίοδο η ελιά θα κερδίζει έδαφος. Οι Ενετοί έβαλαν την βάση για την καλλιέργεια της ελιάς στο νησί. Η αμπελοκαλλιέργεια επεκτάθηκε επί Αγγλοκρατίας, και για τα ορεινά χωρία όπως Εξάνθεια πολύ μεγαλύτερη έκταση πήρε μετά την Ένωση (1864) όταν άρχισε η καταστροφή των αμπελιών της Γαλλίας.

Η περίοδος της Αγγλοκρατίας χαρακτηρίζεται από μια έντονη ανάπτυξη της αμπελοκαλλιέργειας, η όποια συνδέθηκε με την στάφιδο - καλλιέργεια. Αύξηση έγινε όμως και στην παραγωγή του ελαιολάδου. « Η καλλιέργεια της σταφίδας στα Επτάνησα αυξήθηκε από 6% το 1834 σε 24% του καλλιεργήσιμου εδάφους το 1858. Το ίδιο έγινε και με την καλλιέργεια της ελιάς. Το 1858 οι δύο καλλιέργειες κάλυπταν το 80% της καλλιεργήσιμης έκτασης από το 55% το 1834»¹⁵ Σε αυτήν την περίοδο παρατηρήθηκε το φαινόμενο ανταγωνισμού των δύο καλλιεργειών για την απόσπαση μεγαλύτερης έκτασης καλλιεργήσιμης γης. Γίνονταν τώρα επιτακτική ή ανάγκη για έδαφος σε όλα τα Επτάνησα, στην Λευκάδα, ειδικότερα σε ορεινούς τόπους η έκταση της καλλιεργήσιμης γης ήταν περιορισμένη. Την περίοδο αυτή θα πρέπει να διαμορφώθηκε και η “γεωγραφία” του είδους της καλλιέργειας η όποια έδωσε και τον χαρακτήρα του τοπίου. Ψηλά στις πλαγιές, στο πιο πετρώδες και άγονο έδαφος αφού ισοπεδώθηκε σκαλί – σκαλί καλλιεργήθηκε το αμπέλι, χαμηλότερα στις ομαλότερες αποκλίσεις του εδάφους, καίγοντας και ξεχερσώνοντας θα επέκτειναν την καλλιέργεια της ελιάς. Και ναι μεν ο κάμπος της πόλης ή της Βασιλικής ή χωριά όπως ο Αλέξανδρος διέθεταν καλλιεργημένα χωράφια, για το ορεινά χωριά όμως όπως η Εξάνθεια, ο αγώνας για την επέκταση και την βελτίωση του εδάφους ήταν επίμονος μακρύς και μεγάλος.

Η ακμή της Εξάνθειας, εδαφική, παραγωγική, πληθυσμιακή ήρθε μετά την ‘Ένωση, προς το τέλος 19ου αιώνα έως και τις πρώτες τρεις δεκαετίες του 20ο, στα προπολεμικά χρόνια. Σε αυτό συνετέλεσε η καταστροφή από φυλλοξήρα των αμπελιών της Γαλλίας. Το ξεχέρσωμα στις πλαγιές συνεχίστηκε,«φύτεψαν αμπέλια, όχι μόνο στα χωράφια των σιτηρών αλλά και στα ξεχερσώματα, και στα λιοστάσια κόβοντας τις ελιές»¹⁶ Η Ράχη, η Σφελαχτουριά, η Πλαγιά, ήταν γεμάτη αμπέλια. Η μεγάλη ζήτηση του Λευκαδίτικου κρασιού και η υψηλή τιμή του άλλαξε το τοπίο από την μονοκαλλιέργεια του αμπελιού. Κατά το 1988 καλλιεργούνται 121,680 εκτάρια αμπέλια που έφθασαν το 1892 σε 140,000 εκτάρια (εκτάριο=10στρέματα) ¹⁷ Μετά την ‘Ένωση η περιοχή της Εξάνθειας, συσσωματώνοντας την εδαφική ενότητα του Καλαμιτσίου και αυτήν της πάλαι ποτέ Κοντριάδας έγινε δήμος μιας περιοχής 21,98 τ.χιλ.. Στην απογραφή του 1928 ο πληθυσμός της Εξάνθειας ανέρχεται στα 851 άτομα.

Σημαντικό γεγονός για την Εξάνθεια ήταν η κατασκευή του οινοποιητικού εργοστασίου¹⁸. Το εργοστάσιο έγινε από την Εταιρεία Οίνων & Οινοπνευμάτων ΒΟΤΡΥΣ¹⁹ το 1929, μία από τις μεγαλύτερες βιομηχανικές και εμπορικές επιχειρήσεις στην Ελλάδα καθώς και μια από τις μεγαλύτερες οινοποιητικές επιχειρήσεις στην Ευρώπη.

Η αξιοποίηση του εδάφους, αρχικά από τις κοινότητες των καλλιεργητών, της φορολογικής μονάδας των φεουδαρχικών χρόνων, των εμπορικών ανταλλαγών και του χρηματιστούμε της οικονομίας μεταγενέστερα, θα μορφοποίησαν τα μονοπάτια και τους δρόμους. Η ζώνη επιρροής και η εκμετάλλευση την πλουτοπαραγωγικών πηγών επιβάλλουν το δίκτυο επικοινωνίας. Ο σταθερός παράγοντας που διαμορφώνει τους δρόμους επικοινωνίας είναι το ανάγλυφο. Ο τύπος του ανάγλυφου και το έδαφος καθορίζει την κατανομή των γεωργικών εδαφών, και το σύστημα της καλλιέργειας. Ο οικονομικός χαρακτήρας, το είδος μιας καλλιέργειας σε σχέση με το προορισμό του προϊόντος επίσης. Όσο μεταβάλλονται οι κοινωνικές δομές, και οι παράγοντες της παραγωγής τόσο τα επικοινωνιακά δίκτυα μεταβάλλονται.

Υποθέτουμε από τις θέσεις της διασποράς των ανθρώπινων εγκαταστάσεων - εκμεταλλεύσεων ποιες θα ήταν αυτές οι επικοινωνιακές οδοί κατά τους χρόνους της Τουρκοκρατίας αλλά και κατά την Ενετοκρατία. Μονοπάτι - οδός θα υπήρχε από εκεί που βρίσκεται η Παναγία από το «παλιό χωριό» προς τον οικισμό της Εξάνθειας. Λόγω της γειτνίασης της περιοχής με την περιοχή της Καρυάς, το μονοπάτι θα συνέχιζε προς τα εκεί διασχίζοντας το διάσελο που δημιουργεί η κορυφή του Μέγα όρους. Μονοπάτι - οδός θα πήγαινε και προς του Φιλαρέτου. Αν ήθελε όμως κανείς να υπερβεί τα όρια της περιοχής και να κατευθυνθεί προς τους Σφακιώτες θα αντιμετώπιζε μεγάλα εμπόδια αφού νότια από το λαγκάδι της Γριάς ανάμεσα στην κοιλάδα των Σφακιωτών και τα περάσματα προς την Εξάνθεια η οροσειρά υψώνεται απότομα. Στον χάρτη του Coronelli εκεί ανάμεσα στα χωριά των Σφακιωτών και την Εξάνθεια το δίκτυο διακόπτεται. Μια πιθανή οδός επικοινωνίας μπορεί να ήταν το σημερινό μονοπάτι που κινείται πάνω από κύριο σημερινό δρόμο και οδηγεί προς τα Παλιάμπελα. Αυτή ίσως να ήταν κάποια κύρια οδός που θα συναντούσε τον σημερινό δρόμο Δρυμώνα -Καρυάς. Από την πισω και επάνω από την θέση Χαραμολάτα, όπου βρίσκεται το εκκλησάκι της Παναγίας και από εκεί στο Άγιο Γεώργιο, στην Κοντριάδα, μονοπάτι – οδός θα συναντούσε την χάραξη που οδηγεί στο Καλαμίτσι σήμερα. Μονοπάτι - οδός υπήρχε και από τα Βλαχάτα, με το εκκλησάκι του Αγίου Νικολάου, (στον Κριστόλακκο, εκεί που σήμερα περνάει ο αγροτικός οδός από το πηγάδι) που κατέληγε στον Δρυμώνα. Και από εκεί κάποιο μονοπάτι θα ξεκινούσε προς το Άγιο Νικήτα.

Γνωρίζουμε ότι οι Ενετοί πραγματοποίησαν κάποιες παρεμβάσεις στο οδικό δίκτυο οι οποίες θα έγιναν σε περιοχές του νησιού όπου θα καταγράφονταν κάποια μη ευκαταφρόνητη γεωργική παραγωγή όπως η περιοχή Σφακιωτών - Καρυάς ή στην περιοχή της χώρας. Στη περιοχή της Εξάνθειας όπως και αλλού το παλιό δίκτυο των μονοπατιών θα διατηρήθηκε και ή όποια επέκταση, θα συντελέστηκε κυρίως εξ αιτίας του φυτέματος της ελιάς. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι την περίοδο αυτή η διαφορά των δρόμων της καλλιέργειας και των δρόμων των ανταλλαγών δεν θα είχαν και μεγάλη ποιοτική διαφορά. Ένα μεγάλο ποσοστό δρόμων που θα περνούσαν από τα χωράφια θα οδηγούσαν και σε γειτονικούς οικισμούς. Κάποιοι νέοι τοπωνυμικοί κόμβοι θα δημιουργήθηκαν με το ξεχέρσωμα της γης.

Ωστόσο, κατά την περίοδο της Αγλλοκρατίας με την αύξηση του εμπορίου μέσω της εγχρήματης οικονομίας θα συστηματοποιήθηκε και το δίκτυο των δρόμων. Τότε θα πρέπει να σταδιακά να κατηγοριοποιήθηκε. Κάποιοι δρόμοι θα έγιναν πρωτεύοντες, άλλοι δευτερεύοντες, με την απαραίτητη προϋπόθεση να εξυπηρετήσουν την μεταφορά φορτίων με τα ζώα. Η ανάγκη για κατάληψη εδάφους θα πρέπει να αύξαινε ολοένα το δίκτυο των μονοπατιών, το οποίο θα συνέχισε να αυξάνεται και μετά την Ένωση όταν η αμπελοκαλλιέργεια κατέλαβε κάθε σπιθαμή εδάφους. Στην περιοχή της Εξάνθειας το παλιό δίκτυο των κορυφών των πλατωμάτων του Μέγα όρους θα κρατήθηκε για το αμπέλι. Έχει ενδιαφέρον ότι στο χάρτη που σχεδίασε ο Γερμανός γεωγράφος J. Partsch (1889) εμφανίζονται τα μονοπάτια - σημερινοί αγροτικοί δρόμοι που ξεκινούν από την θέση «Λεστής» προς τις διάσπαρτες καλλιεργήσιμες κοιλότητες που διαμορφώνει το έδαφος στην ορεινή μάζα του «Καστανιά». Η ελιά κατείχε τους δρόμους προς την θάλασσα ή προς τη λαγκάδα τον Ποταμό. Με την κατασκευή του εργοστασίου οινοποιίας ανοίχτηκε και ο οδός για τα Χορτάτα.

Καθώς τα μέσα μετασχηματισμού του εδάφους το τσαπί,το φτυάρι, ο κασμάς και τα μέσα μεταφοράς ο γάιδαρος και το μουλάρι , παρέμειναν τα ίδια μέχρι τότε, ακόμη και μετά το πόλεμο η ανθρώπινη μεσολάβηση στη γη δεν κατάφερε κατακερματίσουν τον φυσικό χώρο. Αυτό έγινε αργότερα τη δεκαετία του ‘80 και ύστερα με την εκμηχάνιση της γεωργικής παραγωγής όταν ανοιχτήκαν οι αγροτικοί δρόμοι. Το τραγικό είναι ότι σχεδόν ταυτόχρονα οι προγενέστερες κοινωνικές σχέσεις και παράγοντες της παραγωγής διαλυθήκαν, μεταβάλλοντας τον φυσικό χώρο σε πλαγιές από λόγγους που τους χωρίζουν δρόμοι.

                                

                                                                    Γιάννης Σ. Βλάχος 

                                               Το κείμενο γράφτηκε για το Πέρα Περού

                                                  Αυτοδιαχειριζόμενο Στέκι Λευκάδας

                                                                       1/11/2024

1Το οποίο οριοθετείται από το αποστραγγιστικό λαγκάδι της κοιλάδας των Θρακιωτών, της γριάς το λαγκάδι και εκτείνεται νότια του χωριού το Αγίου Ηλία, ανατολικά το αντίκλινο πάνω από τον οικισμό του Αλέξανδρου και δυτικά από τις στρογγυλοποιημένες ομαλότερες κλίσεις της κατηφόρας της περιοχής Καλαμίτσι-Δρυμώνα- Αγίου Νικήτα

2 Τα χωριά που συν αποτελούσαν δήμο από το 1864 -1980 ήταν Η (Άνω) Εξάρχεια, ο Δρυμώνας (Κάτω Εξάρχεια), το Καλάμίτσι και ο Άγιος Νικήτας

3 Joseph Partsch: Η νήσος Λευκάδα.

4Γιάννης Σ. Βλάχος: Πότε συστάθηκε ο οικισμός της Εξάνθειας, Λευκαδίτικα Νέα

5 Joseph Partsch: Η νήσος Λευκάδα.

6Γιάννης Σ. Βλάχος: Πότε συστάθηκε ο οικισμός της Εξάνθειας, Λευκαδίτικα Νέα

7 Νίκος Θ. Βλάχος : Το χωριό μας Εξάνθεια Λευκάδος Ιστορία και θρύλοι

8 Αναλυτική περιγραφή του μύθου στο Νίκος Θ. Βλάχος : Το χωριό μας Εξάνθεια Λευκάδος Ιστορία και θρύλοι

9 Νίκος Θ. Βλάχος : Το χωριό μας Εξάνθεια Λευκάδος Ιστορία και θρύλοι

10 Γαζή Β. Αναστασία : Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΣΤΗ ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΒΛΑΣΤΗΣΗΣ ΣΤΗ

ΝΗΣΟ ΛΕΥΚΑΔΑ

11 Π.Γ. Ροντογιάννης: Ιστορία της νήσου Λευκάδος. Τόμος Α’

12 Εξαιρούνται οι περιουσίες των μονών και των Τούρκων.

13 Οθωμανικές πηγές για την νεώτερη ιστορία της Λευκάδας.

14 Π.Γ. Ροντογιάννης: Ιστορία της νήσου Λευκάδος. Τόμος Α’

15 Σάκης Γκέκας: Ξενοκρατία-Οικονομία και κράτος στα Επτάνησα (1815-1864)

16 Π.Γ. Ροντογιάννης: Ιστορία της νήσου Λευκάδος. Τόμος Α’

17 πηγή:Π.Γ. Ροντογιάννης

18 Πληροφορίες για το οινοποιείο υπάρχουν σε αυτό τον σύνδεσμο: https://vidarchives.gr/reports/2018_10_600?fbclid=IwY2xjawGOANZleHRuA2FlbQIxMQABHRpbRc8sm_g_opLrkxzHR5shpwm_1vsaxHXwwGTxoUREywdwaQKjNa3yPA_aem_jibFyGmmxI-OeeKReC2YCA

19 https://vida-omada.blogspot.com/2018/01/blog-post_46.html

Πρώτη δημοσίευση Λευκαδίτικα Νέα 

               

 

 

 O μορφότυπος εναλλαγής γραφικών ενσωματώνει  δεδομένα ανύψωσης  και υδρογραφίας για το νησί της Λευκάδας. Το  αρχείο  εικόνας  εστιάζει στην διάδραση μεταξύ του αναγλύφου της γης που λειτουργεί ως αποδέκτης και αγωγός   για τον σχηματισμό  των εσωτερικών ποταμών και ρεμάτων.

 

 

Πύργοι και αγροικίες. 

Ο έλεγχος της υπαίθρου στην Αρχαία Λευκάδα

 Στην Λευκάδα αναπτύσσεται ένα δίκτυο λιθόκτιστων πύργων της κλασσικής περιόδου από τον 5ο έως τον 3ο Π.Χ αιώνα, διάσπαρτοι σε διαφορές γεωγραφικές ενότητες του νησιού τόσο στην πεδινή όσο και την ορεινή, κυρίως σε περιοχές κοντά στο Νυδρί και το Μαραντοχώρι. Θα περιγράψουμε τα ευρήματα θα προσδιορίσουμε τις περιοχές δραστηριοποίησης, θα εντοπίσουμε πιθανές διαδρομές μετακίνησης καθώς και την εύρος της θέας εφ όσον τρεις από τους πύργους ασκούσαν εποπτικό ρόλο.

Τα πρώτα ψήγματα ανθρώπινης κατοίκησης την περιοχή πιστοποιούν ευρήματα στην χοιροσπηλιά του Εύγηρου, στην θέση Σωτήρας στον κάμπο του Νυδριού και ανάγονται στην Νεολιθική περίοδο, ενώ οι ανασκαφές του Δαίρπφελδ στην θέση 1)Στενό, 2)στους πρόποδες των Σκάρων και 3)Β.Δ του Στενού νότια της πεδιάδας του Νυδριού και αλλού, μαρτυρούν οργανωμένη ζωή από εποχή του χαλκού. (Π.Γ.Ροντογιάννης). Σε όλη αυτή την μακριά περίοδο η κατοίκηση βόρεια, νότια και δυτικά της πεδιάδας του Νυδριού αλλά και στην ευρύτερη περιοχή συνεχίστηκε. Εκτός από την πρωτεύουσα Νήρικο, θέσεις κατοίκησης μαρτυρούνται στα Χορτάτα, στον οικισμό Παλαιοκατούνα, στην θέση Παλαιοβόρος και Κολώνι στο Νυδρί, στην θέση Πυργί Β.Δ της Βασιλικής, στου Μαγεμένου, στα Ελληνικά στον όρμο της Αμμούσας και αλλού. (Π.Γ.Ροντογιάννης). Αδιάψευστη μαρτυρία για την σπουδαιότητα του ελέγχου του χώρου αποτελεί ο Ελλομένος(σημερινό όνομα Κλίμενος = περικλεισμένος) που αναφέρεται σαν περιοχή απόβασης του αθηναϊκού στόλου (Θουκυδίδης) 

Μετά την εγκατάσταση των Κορινθίων το 625 πχ. ο χώρος παρουσιάζει μια πυκνή κατοίκηση μέχρι και την Ρωμαϊκή κατάκτηση ενώ εντατικοποιείται και η εκμετάλλευση της υπαίθρου, με αποτέλεσμα οι οικισμοί να αυξηθούν, καταλαμβάνοντας ακόμη και περιθωριακές για καλλιέργεια ζώνες σε περιοχές μακριά από τα αστικά κέντρα.(Sarah Morris, Ζ΄Πανιόνιο συνέδριο 2002). Η ύπαιθρος της Λευκάδας είναι κατάσπαρτη από πυργόσπιτες αγροικίες στις πλέον εύφορες περιοχές του νησιού έως τα ορεινά στο οροπέδιο της Εγκλουβής. Οι πύργοι , συνολικά 15-απο αυτούς μόνο 7 είχαν εντοπιστεί και ανασκαφεί από τον Δαίρπφελδ-καταγράφηκαν σε έρευνα του πανεπιστημίου Tulane της Ν. Ορλεάνης και του πανεπιστήμιου Καλιφόρνιας του Λος 'Άντζελες, σε τριετή επιφανειακή έρευνα σε συνεργασία με ΙΒ' Εφορεία Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων.(αναλυτικά Sarah Morris: The towers of Ancient Leukas Results of a topographical essay 1991-1992). Οι πύργοι από τους οποίους σώζονται απομεινάρια είναι οι εξής:

 

Ονοματολογία, Τοπωνυμικές θέσεις και Διαστάσεις

 

Η θέση των πύργων στο χώρο καθόριζε και τον τρόπο κατασκευής. Οι αγροικίες σε πεδινές εκτάσεις, σε αντίθεση με άλλες σε απομακρυσμένες περιοχές δεν είχαν οχυρωματικό χαρακτήρα. Ο έλεγχος του χώρου δεν ασκείται μόνον στο άστυ, αλλά σε συνάφεια και αλληλεπίδραση με την χώρα και τις παραγωγικές δραστηριότητες που ασκούνταν εκεί.(Κωνσταντίνος Δ. Ζάχος Ζ΄ Πανιόνιο συνέδριο 2002). Όπως προαναφέραμε η εντατικοποίηση της εκμετάλλευσης του χώρου, και η πυκνή κατοίκηση δημιουργεί την απαίτηση για επέκταση της καλλιεργήσιμης γης. Η ίδρυση οικιστικών πυρήνων με εδαφική αυτοτέλεια παρουσιάζει το πλεονέκτημα να μειώνει τις αποστάσεις από τα χωράφια, άρα και το κόστος εργασίας και ταυτόχρονα να διατηρεί την σχέση με την μητρόπολη. Η ιδιαιτερότητα του οικοσυστήματος, γεωμορφολογία, κλίμα, ρέματα, τα όρια του ζωτικού χώρου εκμετάλλευσης, κοινωνικοί και οικονομικοί παράγοντες η μεταξύ τους ιεράρχηση διαμορφώνουν τελικά το σχήμα της διάταξης στο χώρο. Επιπρόσθετα στην κλασσική αρχαιότητα με τα δημοκρατικά πολιτεύματα η οργάνωση του υπαίθριου χώρου ακολουθεί την μορφή οργάνωσης της πόλης-κράτους. Πράγματι, αυτό το σύστημα έλεγχου της υπαίθρου με την επικράτηση της Μακεδονικής δυναστείας και την παρακμή της κλασσικής δημοκρατίας και της πόλης-κράτους, οι περισσότεροι εξοχικοί πύργοι εγκαταλείφθηκαν μετά τους πρώιμους ελληνιστικούς χρόνους. (Sarah Morris Ζ΄ Πανιόνιο συνέδριο 2002)

Προσδιορισμός της περιοχής και του χώρου εκμετάλλευσης

Η περιοχή που καταλαμβάνει το δίκτυο των πύργων-αγροικιών εκτείνεται από 38^ο43'Β έως 38^ο 41'Β γεωγραφικού πλάτους και από 20^ο 43'Α έως 20^ο 38'Α γεωγραφικού μήκους, με συνολική έκταση 149.8 τ.χλμ. H περιοχή μελέτης ταυτίζεται, Βόρειο-δυτικά με την κοιν. Ενγκλουβής, Βόρεια-ανατολικά με την κοιν. Βλυχού, Ανατολικά- βόρεια με την κοιν. Αλέξανδρου, Ανατολικά -νότια με την κοιν. Εύγηρου. (χάρτης 1) Για την επιλογή της έκτασης επιλέχθηκαν οι πρώην κοινότητες που ταυτίζονταν με τά σημεία-πύργους και όσων συμπεριλαμβάνονται ενδιάμεσα για μα ικανοποιηθούν όλες οι παράμετροι. Το εύρος της περιοχής υπερβαίνει το πλαίσιο της ανάπτυξης του δικτύου των πύργων αλλά ταυτίζεται με την κατανομή της κατοίκησης, σύμφωνα με τις πηγές, από τους προϊστορικούς μέχρι και τους ιστορικούς χρόνους. 

 

Η τεχνική για να οριστεί η έκταση μιας περιοχής που συνήθως αξιοποιείται από τους κατοίκους ενός οικισμού-κέντρου, ονομάζεται Site Catchment Analysis (γεωμορφολογικά η κατά λέξη λεκάνη απορροής). Η προσέγγιση αναγνωρίζει ότι οι προβιομηχανικές κοινωνικές ομάδες ήταν στενά συνδεδεμένες με την ποικιλία των πλουτοπαραγωγικών πηγών του οικοσυστήματος(Κωνσταντίνος Α. Ζάχος Ζ΄Πανιόνιο συνέδριο 2002) Η συνηθισμένη πρακτική, είναι ο προσδιορισμός μιας περιμετρικής ζώνης (buffer zone) γύρω από ένα σημείο γεννήτρια (χάρτης 2) ή η κατάτμηση του χώρου με μορφή πλακιδίων (χάρτης 3) με βάση την απόσταση του κάθε σημείου σε ένα συγκεκριμένο υποσύνολο του επιπέδου καθώς για κάθε σημείο υπάρχει μια αντίστοιχη περιοχή πιο κοντά σε αυτό, από ό, τι σε οποιονδήποτε άλλο (Thiessen polygons). Με μοναδική παράμετρο την ευκλείδεια απόσταση και την παραδοχή ότι ο χώρος είναι γραμμικός αγνοείται καθένα από τα επί μέρους στοιχεία όπως, εδαφολογική ύφη, γεωμορφολογία, απόσταση ή χρόνος κλπ. Η εύρεση του χώρου εκμετάλλευσης εξαιρεί από τις περιμετρικές ζώνες τους πύργους, στις θέσεις Μαγεμένος, Ελληνικά και Κρούπα, που είχαν αμυντικό χαρακτήρα.

 

  

                                       

                                          

 

Ανάλυση κόστους μετακίνησης

Αντίθετα από τις περιμετρικές ζώνες και τα πολύγωνα Thiessen που μοναδικό κριτήριο έχουν την Ευκλείδεια απόσταση, η ανάλυση επιφάνειας κόστους συνδυάζει τους παράγοντες της απόστασης και της προσπάθειας που χρειάζεται για να μετακινηθεί κανείς με βάση τις ιδιότητες του πεδίου. Μία επιφάνεια του κόστους, ή πλέγμα του κόστους, είναι ένα ψηφιδωτού αρχείου (raster) που σε κάθε κελί του εκχωρείται σε αριθμητική τιμή, κάποια ιδιότητα όπως η κλίση , η τραχύτητα του εδάφους, η βλάστηση ή το υδρογραφικό δίκτυο. Με την ανάλυση κόστους υπολογίζονται οι "δαπάνες" για την μετακίνηση από ένα σημείο σε ένα άλλο με τον συνδυασμό όλων των παραμέτρων ή κάποιων. Το ελάχιστο κόστος διαδρομής χρησιμοποιείται για να προσδιορίσει τη "βέλτιστη διαδρομή" μεταξύ δύο σημείων.

Με δεδομένο ότι οι μετακινήσεις στην αρχαιότητα γίνονταν με τα πόδια οι κλίσεις του εδάφους αποτελούν τον κυριότερο παράγοντα που δυσχεραίνει την προσπάθεια για μετακίνηση. Η κάλυψη του εδάφους είναι ένας δεύτερος παράγοντας. Παλαιότατα η Λευκάδα ήταν πυκνά δασωμένη (Π.Τ.Ροντογιάννης). Συνεπώς η άνθρωποι θα επέλεγαν τμήματα γης που θα είχαν ορατότητα και θα τους διευκόλυναν να προσανατολιστούν και να επικοινωνούν οπτικά. Επίσης η κοίτη των ρεμάτων έχει ένα βαθμό δυσκολίας κατά την μετακίνηση. Για τον υπολογισμό των πιθανών διαδρομών συνυπολογίστηκαν αυτοί οι τρείς παράμετροι. Προκύψαν δυο πιθανές διαδρομές (χάρτης 4). Η διαδρομή 1 αποτέλεσμα συνδυασμού του κόστους των κλίσεων, της εδαφοκάλυψης, και των ρεμάτων και η διαδρομή 2 η όποια είναι συνάρτηση της χρόνο-απόστασης με βάση την γωνία της κλίσης (Tobler's hiking function). Οι διαδρομές από πύργο σε πύργο δεν λαμβάνουν υπ όψη ενδιάμεσες θέσεις εγκαταλειμμένες οικιστικούς πυρήνες ,ιερά, πηγές, που πιθανόν θα υπήρχαν Έτσι το δίκτυο των διαδρομών που αναπτύχθηκε, χρειάζεται περεταίρω διερεύνηση.

 

 

 

Ανάλυση οπτικού πανοράματος

Η ανάλυση οπτικού πανοράματος (view shed analysis) αντιπροσωπεύει την περιοχή με το σύνολο της οποίας μια θέση μπορεί να επικοινωνήσει οπτικά με τον χώρο. Έτσι για ένα σημείο, που λειτουργεί σαν παρατηρητής, ελέγχεται με ποιά άλλα σημεία του πεδίου έχει ορατή επαφή. Με αυτό τον τρόπο έλεγχος του χώρου αναπαράγεται από το οπτικό πανόραμα, καταδεικνύοντας την σημασία της θέσης εφ όσον λειτουργεί σαν δείκτης αντίληψης και γνώσης για μια περιοχή. Το ύψος των πύργων δεν μπορεί να υπολογισθεί, αλλά εφ όσον το ύψος στο χωρίο Πόρος σε μία γωνία του έχει μετρηθεί στα 7 μ. υποθέτουμε ότι το υψος, αν όχι όλων μερικών τουλάχιστον θα ήταν μικρότερο- ίσον- μεγαλύτερο με τά 7 μέτρα. Άρα ανάλογο θα ήταν και το ύψος του παρατηρητή. Στόν παρακάτω πίνακα δίνονται η έκταση της θέας του κάθε οικισμού, το σύνολο του οπτικού πανοράματος όλου του δικτύου και η ποσοστιαία σχέση.

ΠΥΡΓΟΙ	ΕΚΤΑΡΙΑ	ΠΟΣΟΣΤΟ
Πύργος 1	1273	18.8%
Πύργος 2,7	2114.37	31.3%
Πύργος 3,4,5,6	1649	24.4%
Πύργος 11,12,13	1516.82	22.4%
Πύργος 14,15	205.29	3.0%
Σύνολο	6758.48	100.0%

 

Ο πύργος στον Πόρο (πύργος 1) παρ ότι η θέση " φαίνεται να έχει επιλεγεί για προστασία και πρόσβαση σε καλλιεργήσιμη γη και όχι οπτικής επικοινωνίας" (Sarah Morris) έχει παρ όλα αυτά οπτική επαφή με ένα μεγάλο κομμάτι της ανατολικής και βόρειας ενδοχώρας. Μικρό είναι το οπτικό πανόραμα των πύργων Νιοχώρι, Παλαιοκατούνα, Μαυρονέρι, Σκάρος (3,4,5,6) επάνω και γύρω από την πεδιάδα του Νυδριού παρ όλη την σχετική υψομετρική τους θέση καθώς το ανάγλυφο του εδάφους περιορίζει την οπτική επικοινωνία. Αντίθετα ο πύργος στα Αχούρια (πύργος 2) στην χερσόνησο Γένι το οπτικό του πανόραμα ταυτίζεται σχεδόν με αυτό των πύργων πάνω από την πεδιάδα και ενοποιείται με αυτό του πύργου στο Κατωχώρι (7) Ευρεία είναι η οπτική αντίληψη των πύργων στα Μάρμαρα, στα Κλεισμάτια, στον Πύργο(11,12,13), προς όλη την πεδιάδα του Μαραντοχωρίου. Ενδεικτικά περιορισμένη η θέα των πύργων του Αγίου Φιλλίπου και στο Βουνί της Εγκλουβής (14,15) λόγω του οροπεδίου.

 

 

                                               

Επίλογος

Για την επιλογή μιας θέσης οικοδόμησης ενός πύργου αγροικίας στην εποχή της κλασσικής και ελληνιστικής Λευκάδας προτιμώνται οροπέδια -οι πύργοι στο οροπέδιο της Εγκλουβής-, πεδινές εκτάσεις -οι πύργοι γύρω από το Μαραντοχώρι-, φυσικά οχυρά όπως ο πύργος στο Πόρο ή φυσικά περάσματα όπως ο πύργος στο Κατωχώρι. Ακόμη και όταν επιλέγονται φυσικές οχυρές θέσεις επιλέγονται κατά τέτοιο τρόπο που να επιτρέπουν την οπτική επικοινωνία. Κάθε θέση όμως ήταν απόλυτα εξαρτημένη από την ύπαρξη καλλιεργήσιμης γης. Για την συγκέντρωση του πλεονάσματος απαιτούσε εργασία που θα κινητοποιούσε ικανό αριθμό ατόμων κυρίως δούλων. Η σχέση του εκμεταλλεύσιμου χώρου και ο παράγοντας του ανθρώπινου δυναμικού σχετίζονται επίσης με την κατανομή των θέσεων και τον έλεγχο του χώρου.

 

 

 

 

 

ΠΥΡΓΟΙ

ΕΚΤΑΡΙΑ

ΠΟΣΟΣΤΟ

Πύργος 1

1273

18.8%

Πύργος 2,7

2114.37

31.3%

Πύργος 3,4,5,6

1649

24.4%

Πύργος 11,12,13

1516.82

22.4%

Πύργος 14,15

205.29

3.0%

Σύνολο

6758.48

100.0%

Επίλογος

 

 

Εναλλασσόμενες εικόνες με πανοραμικές απόψεις

 ορεινών περιοχών και πεδιάδων της Λευκάδας

 με τα κυριότερα σημεία ενδιαφέροντος  

1 / 3

2 / 3

3 / 3

❮ ❯

 

 

Ο δίαυλος της Λευκάδας, τα γύρω βουνά & η απέναντι Άκαρνανική ακτή 

 

ΛΕΥΚΑΔΑ      

  Καλοκαιρινές διαδρομές στην χώρα   με   φωτογραφίες επισκεπτών

Ξεφυλλίστε το άλμπουμ αλλοτινών καλοκαιρινών στιγμών από την αγορά, δείτε ανθρώπους της καθημερινότητας, δείτε την προκυμαία, τα καρνάγια, το κάστρο και τον 'Αη Γιάννη. Απολαύστε τα χρώματα, σταθείτε για λίγο στον χάρτη, εκεί που κάποιοι περαστικοί καλοκαιρινοί επισκέπτες στάθηκαν και αυτοί για να αιχμαλωτίσουν τις αναμνήσεις τους, και ονειρευτείτε το δικό σας καλοκαίρι που έρχεται. 

 

 

 

 

 Το βουνό Σκάρος, η πεδιάδα  του Νυδρίου, ο όρμος Βλυχό,το Γένι 

και τα νησιά Σκορπιός Σπάρτη & Μαδουρή