​Μνημειακό σύνολο Αγίου Νικολάου Ιράς Αθανίου

Συνήθως τόποι με χαρακτηριστικά, στοιχεία ή μορφώματα ικανά, να συνθέσουν ένα μνημειακό σύνολο, παραδίδονται αποκομμένα, τεμαχισμένα, σαν “έρημη χώρα”, ξέχωρα από την εξελικτική φυσικό ιστορική διαδικασία. Το περιβάλλον, το τοπίο, το μνημειακό σύνολο, στην βάση των όποιων οικονομικών σχέσεων εμπίπτει στην αέναη αναζήτηση υπεραξίας που μεταβάλλει συνειδητά και αναπόφευκτα την εργασιακή διαδικασία, ανατρέποντας τους φυσικούς όρους και συσχετισμούς.(Κλώντζας 2021) Εκεί που κάποτε ήταν αγρός εγκαταλείφθηκε και έγινε δάσος, προστατευόμενα είδη συνθλίβονται ή περιορίζονται, η χρήση γης μεταβάλλεται βίαια, και ο κατάλογος δεν έχει τέλος. Αυτή η φυσικό ιστορική διαδικασία έχει σαν αποτέλεσμα μια ιστορική ασυνέχεια. Ωστόσο, τα μνημεία φυσικά ή ανθρωπογενή, η κληρονομιά μας εν γένει αποτελεί μια «οργανική ολότητα», γινόμενο της εξελικτικής πορείας της φύσης και της ανθρώπινης επενέργειας σαν σύνολο. Οι κοινωνίες και κυρίως οι τοπικές κοινωνίες, σαν ζωντανά τμήματα της παραδομένης κληρονομιάς, δεν πρέπει να αντιμετωπίζουν τα σύνολα που τους ανήκουν με τρόπο συμβολικό, αλλά έχοντας την γνώση ότι επεμβαίνοντας δημιουργούν εξαρτώμενα συστήματα, καταλήγουν φορείς του κοινωνικοποιημένου περιβάλλοντος τους. Έτσι λοιπόν συμβιώνοντας με ένα «ζωντανό οργανισμό» που εξελίσσεις και εξελίσσεται, το δοσμένο μνημειακό σύνολο αποκτάει υπόσταση, γίνεται κομμάτι των σχέσεων παραγωγής, τυχαίνει νομικής προστασίας, νοηματοδοτείται πολιτικά σαν ανθρώπινο δικαίωμα, γίνεται φορέας πολύ επίπεδων προσλήψεων τόσο νοητικά όσο και σωματικά.

Το μνημειακό σύνολό του Αγίου Νικολάου Ιράς Αθανίου, είναι παράγωγο μιας μακράς φυσικό-κοινωνικής εξέλιξης, που αρχίζει την παλαιολιθική εποχή και μένει ανολοκλήρωτη μέχρι τις μέρες μας. Βρίσκεται στο νοτιότερο άκρο της Λευκάδας στο «πόδι» που καταλήγει στο ακρωτήριο Δουκάτο ή κάβος της Κυράς. Πρόκειται για μια περιοχή εκτιμώμενου εμβαδού 60-70 εκτάρια, η οποία περιλαμβάνει μια κοιλότητα καλλιεργήσιμης γης. Βρίσκεται στις υπώρειες του “Καλόν όρος” βόρεια, και οροθετείται νοτιοανατολικά από δύο χαμηλούς λόφους. Προς τα νότο το ανάγλυφο, το οποίο συνθέτουν ανθρακικά πετρώματα (ασβεστόλιθοι) δεν παρουσιάζει ιδιαίτερες εξάρσεις, και ακολουθεί μια φθίνουσα υψομετρική διαβάθμιση για να καταλήξει στο ακρωτήριο Δουκάτο. Τό τμήμα αυτό του Λευκαδίτικης γης ανήκει στην ζώνη των Παξών. Ανατολικά το ανάγλυφο βυθίζεται σχετικά ομαλά στον όρμο της Βασιλικής, ενώ δυτικά κατακρημνίζεται στο Ιόνιο πέλαγος από ύψος 80+ μέτρων περίπου. Η γη, στο σημείο αυτό, καταλαμβάνεται κυρίως από ετερογενείς αγροτικές καλλιέργειες και φυσική βλάστηση.(corine 2000)

Στα μέρη του συνόλου συμπεριλαμβάνονται:

• Λεκάνες με αποθέσεις ερυθρογής, γνωστές ως «πόλγες», από τις οποίες έχουν περισυλλέγει λίθινα εργαλεία από πυριτόλιθο της μέσης παλαιολιθικής περιόδου.

• Το παλιό μοναστήρι του Αγίου Νικολάου αποτελεί τόπο προσκυνήματος για όλη την νότια Λευκάδα.

• Παλιό αλώνι και πέτρινες κυψέλες για μελίσσια.(έξω από την μονή) • Μικρός πέτρινος οικισμός της Ιράς ή του Αγίου Νικολάου.

• Πεδινές εκτάσεις με καλλιέργειες και κήπους.

• Τόπος με υπέρ αιωνόβιο πλάτανο με συγκρότημα πηγαδιών λίθινες (λαξευμένες) στέρνες.

• Την φημισμένη παραλία Πόρτο Κατσίκι

Χάρτης μνημειακού συνόλου  Αγίου Νικολάου Ιράς Αθανίου

Η λεκάνη, με αποθέσεις ερυθρογής πάχους τουλάχιστον 5 μ., που καλύπτεται από χαμηλή θαμνώδη βλάστηση (πουρνάρια, σχίνα, κουμαριές. Η λεκάνη υπήρξε ένας κλειστός υδροβιότοπος, ο οποίος εξ αιτίας στις ισχυρές δονήσεις που προκαλούνται από τις εφαπτόμενες ηπειρωτικές πλάκες κατά μήκος του Ιονίου- εκτινάχθηκε 100 – 120 μ. Πάνω από τη θάλασσα, έχασε τις υδροφόρες φλέβες της και αποξηράθηκε. Η χρήση του χώρου πρέπει να συνδέεται με την εκμετάλλευση της πλούσιας πανίδας του υδροβιότοπου και προσδιορίζεται σαν Παλαιολιθική θέση. Αποτελεί τυπικό δείγμα παλαιολιθικής polje. Από κει συλλέχτηκε πλήθος πυρήνων, φολίδων και εργαλείων (κυρίως μονόστομων και αμφίστομων ξέστρων) από ανοιχτό γκρίζο ή ρόδινο πυριτόλιθο με μετρίως ομοιογενή σύσταση και έντονη πατίνα, Levallois – μουστέριας τεχνολογίας Η περιοχή της λεκάνης χωρίς καθόλου βλάστηση με το χαρακτηριστικό κοκκινόχωμα που τραβά το βλέμμα είναι περί τα 7,1 στρέμματα. (από: «Καθημερινή», φύλλο της Κυριακής 26 Ιανουαρίου 1997, ενός άρθρου της Αγγέλικας Ντούζουγλη – Ζάχου με τίτλο «Η παλαιολιθική Λευκάδα» )

Το μοναστήρι χτίσθηκε ίσως λίγο μετά το πέρασμα του λειψάνου του Αγίου Νικολάου και από τη Λευκάδα (1087), καθώς το μετέφεραν οι Σταυροφόροι από τα Μύρα της Μ. Ασίας προς το Μπάρι της Ιταλίας. Ιστορικές πληροφορίες υπάρχουν για την ανακαίνισή του τον 17ο αι. από τον πρώην Επίσκοπο Παραμυθίας Κλήμη. Αργότερα περιήλθε σε οικογένειες του γειτονικού χωριού Αθάνι, οι οποίες αφιέρωσαν στη Μονή αρκετά κτήματα. Τη διοίκηση της Μονής είχαν οι οικογένειες των κτητόρων. Πολλές φορές η, δυσπρόσιτη παλαιότερα, Μονή του Αγίου Νικολάου χρησιμοποιήθηκε ως τόπος εξορίας κληρικών. Σήμερα θεωρείται γυναικεία μονή εν ενεργεία.(πηγή: Ιερά Μητρόπολη Λευκάδας& Ιθάκης).

Στον χώρο βόρεια των κτισμάτων του μοναστηριού του Αγίου Νικολάου στη Ιρά, δίπλα σε ένα παλιό αλώνι, υπάρχουν λίθινες μικρές κατασκευές που υπολογίζεται ότι είναι κατασκευασμένες από την μυκηναϊκή περίοδο για άγνωστους ωστόσο λόγους χρήσης. Κατά την βυζαντινή περίοδο αλλά και μέχρι πρόσφατα χρησιμοποιήθηκαν ως κυψέλες από τους τοπικούς παραγωγούς μελιού της νοτιοανατολικής Λευκάδας, ενώ υπάρχουν αντίστοιχες κατασκευές και σε άλλα σημεία της περιοχής. Ο χώρος είναι επισκέψιμος τις ώρες λειτουργίας του μοναστηριού.(πηγή:Go Lefkas)

Δυο τρία χιλιόμετρα βορειότερα του μοναστηριού του Αγίου Νικολάου της Ιράς Αθανίου, βρίσκεται ο μικρός πέτρινος οικισμός της Ιράς ή του Αγίου Νικολάου. Οικισμός που κατοικούνταν από Νιριώτες (κατοίκους που γεννήθηκαν στον οικισμό) και Αθανίτες καλλιεργητές των κτημάτων της Μονής που τους είχαν παραχωρηθεί για χρήση ή και ιδιόκτητων καθώς και ζωοτρόφοι, μελισσοκόμοι κ.α. Ο οικισμός αναπτύχθηκε στο συγκεκριμένο σημείο πιθανόν εξαιτίας της υδάτινης ζώνης που διέρχεται το υπέδαφος, γεγονός που μαρτυρά το συγκρότημα των πηγαδιών με τις λίθινες (λαξευμένες) στέρνες που βρίσκονται δίπλα στον οικισμό.(πηγή: Σεβαστή Κωνσταντινίδη-Ρεκατσίνα)

Κτήματα και κήποι της περιοχής Ιράς Αθανίου. Τα κτήματα αυτά παλιότερα ανήκαν στην Μονή του Άγιο Νικολάου και είχαν παραχωρηθεί για χρήση σε Αθανίτες και πάλαι ποτέ Νιριώτες καλλιεργητές. Η συνολική επιφάνεια, αυτής του νοτιότερης πεδινής έκτασης είναι γύρω στα 161,4 στρ. Ενώ σε απόσταση 250 μετρ. Νοτιοδυτικά καλλιεργούνται άλλα 37 στρ. γης.

Σε απόσταση 500 μ. Περίπου βόρεια, από το Μοναστήρι του Αγίου Νικολάου Ιράς Αθανίου, βρίσκεται ένας πλάτανος. Ανήκει σε ένα ευρύτερο αγροτικό σύνολο από καλλιέργειες και κήπους εμβαδού 161,4 στρεμμάτων, και περιβάλλεται από τέσσερα πηγάδια, μέρη και αυτά του αγροτικού συνόλου τα οποία θα ικανοποιούσαν τις απαιτήσεις άρδευσης, Ο πλάτανος έχει περίμετρο 4 οργιές περίπου. Ζωντανό μνημείο της φύσης το δέντρο αυτό, αν υπολογίσει κανείς εμπειρικά την ηλικία του, άντεξε ενάντια στους βιολογικούς εχθρούς, και στις σύνθετες ανάγκες των ανθρώπων για πάνω από 250 χρόνια.

Το μνημειακό σύνολο του Αγίου Νικολάου Ιράς Αθανίου, διατηρεί την σχέση του με τον «κόσμο», μέσα από την ζωντανή αγροτική οικονομία, και την ενεργή παρουσία και λειτουργία της μονής, που πηγάζει από την μακραίωνη συμβίωση κοινωνίας και τοπικότητας. Πρόκειται για έναν αγροτικό χώρο που δεν χάσει εντελώς την ιστορική του προέλευση, ώστε να καταλήξει σε ένα χώρο θραυσμάτων και φαντασμάτων. Με εξαίρεση τον μικρό πέτρινο οικισμό της Ιράς. Ωστόσο παραμένει παράμερα εγκλωβισμένο από τα οικονομικά και πολιτιστικά πρότυπα, και προορισμούς, όπως η παραλία Πόρτο Κατσίκι που έχει δημιουργήσει η διευρυμένη αναπαραγωγή της τουριστικής βιομηχανίας.